بيش از 1500 آيه قرآن مربوط به بحث معاد است. آيات معاد به چند دسته مختلف تقسيم میگردند؛ يک دسته از آيات جواب منکران رستاخيز را می‌دهد. کساني که اصلاً معاد را منکرند و دسته ديگر شکّاکان هستند که با حالت تعجّب سئوال می‌کنند: چگونه بعد از اينکه مرديم و خاک شديم، دوباره پوست و گوشت و چشم و ابرو و ... به حالت اوليه بر میگردند؟ که خدای بزرگ اين گونه جواب می‌دهد: «قل يحييها الذي انشأها اول مره»1 همانگونه که اولين بار شما را خلق کرديم و هيچ نبوديد، خلقت دوباره شما آسان تر از اول است.
دسته ديگر از آيات، مربوط به نعمت های بهشتی و حور و غلمان و نهرهای عسل و ... است و نعمات آن دنیا را مطرح می‌کنند و انواع بهشت های عدن، رضوان الله و مراتب آن را بيان می‌فرمايد. دسته ديگر از آيات، دورنمای جهنم، مظهر قهر الهی و آتش جهنم و غل و زنجير، طعام دوزخيان و صراط، ميزان و عالم برزخ را به تصوير می‌کشند.
عده‌ای از آيات که غير مستقيم بحث معاد را مطرح می سازد، اما مستقيماً سخنی از قبر، عذاب، بهشت و جهنم ندارد. مانند «فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره و من يعمل مثقال ذرة شراً يره»2 هر کس به اندازه يک ذره کار نيک انجام دهد آن را خواهد ديد و هر کس به قدر يک ذره کار زشتی مرتکب شده آن هم به کيفرش خواهد رسيد.
بايد بدانيم که بحث معاد، بسيار جالب و شيرين است و دانستنش برای هر مسلمان لازم و بلکه واجب است و بايد توجه داشت که مبحث معاد و سرنوشت انسان پس از مرگ پيچيده و مشکل است که دشواری بحث را مي توان با مطالعه و سؤال در پيرامون آيات آن و تحقيق در کتب تفسير بر خود هموار کنيم، زيرا سوره‌ای از قرآن نيست که يا مستقيماً يا غير مستقيم مسأله رستاخيز، محشر و بهشت و جهنم را گوشزد نکرده باشد و اينجاست که سفارش به مطالعه کتابهای تفسيری میشود. البته علم به معاد از خواندن کتب فلسفی، کلامی، تفسير و روايات ... پيدا میشود، اما دارای کاربرد اساسی نيست و آنچه مؤثّر و مهم است، باور کردن معاد و يقين به روز جزا و بهشت و جهنم است. البته اين باور از راه آموزش و کلاس و درس حاصل نمی‌شود و تنها به وسيله (عمل) بدست می آيد يعني يقين و آن، رهين انجام واجباتي مثل نماز اول وقت و با حضور و خشوع خواندن و روزه داشتن است و ... و انسان با دوری از گناه يقين را به درون قلب خود فرا مي‌خواند و انسان بايد يقين داشته باشد که خدا مراقب و ناظر اعمال اوست... . پس اگر انسان به يقين دست يافت و به احاطة علم خداوند بر تمام عالم وجود و آگاهی کامل حضرتش از اسرار و نيات پنهان ايمان آورد، همواره مراقب اعمال و رفتار خود خواهد بود.
نقل شده است که مردی از يکی از اولياء خدا سؤال کرد: «چه کنم تا بتوانم به نامحرم نگاه نکنم؟» او گفت: «بدان که پيش از آنکه چشم تو به نامحرم بيافتد، چشم ديگری نگران تو است.»3
بد نيست مناظره امام رضا (علیه السلام) و فردي که به قيامت اعتقاد راسخ نداشت، ذكر شود: «آن شخص خدمت حضرت امام علی ابن‌موسی‌الرضا (علیه السلام) رسيد و گفت: قيامت را منکرم! امام هشتم (علیه السلام) فرمودند: «قيامت را قبول نداری نداشته باش، ولی ما قيامت را قبول داريم، و هم ما و هم شما هر دو زندگی می‌کنيم، من می‌خورم و می‌آشامم، تو هم همينطور، فقط يک تفاوت داريم به اينکه ما غذای حلال و طيب و طاهر تناول کرده ولی شما هر چه به دستتان رسيد می‌خوريد. ما خانه می‌سازيم و ازدواج کرده و فرزندان خود را تربيت کرده، شما هم همين کار را انجام می‌دهيد. ما به دنيا و زيباييهای آن نظاره‌گر هستيم، اما آنچه که حلال است مشاهده می کنيم، ولی شما هر چه دلتان خواست نظر مي‌افکنيد، به هر کجا که دلتان خواست می‌رويد و مسأله حلال و حرام را رعايت نمی‌کنيد، اما ما که به روز حساب و محشر معتقديم، جاهای حلال رفته و آنچه را خدا حرام کرده است قدم نمی‌گذاريم و خلاصه شما در دنيا زندگی کرده و پير شده می‌ميريد، ما هم زندگی کرده و پير شده و از دنيا می‌رويم (يا شهيد می‌شويم) آيا مرگ را قبول داری؟ جواب داد: آری، مرگ را قبول دارم چون ديدم پدر، پدربزرگ و مادربزرگم افتادند و مردند! امام هشتم (علیه السلام) فرمودند: اگر قيامتی نبود که حتماً هست مسأله‌ای نيست، ما و شما زندگی کرده و بعد از مرگ ديگر نابود شده و حياتی مجدد نخواهد بود، نه تو ضرر کردی نه ما، چون هر دو به نحوی متفاوت زندگی کرده ولی بطور مشترک به سوی مرگ و نيستی رهسپار گشتيم. اما اگر روز قيامت و محشر و حساب و کتابی بود ما خوشبخت و پيروز و سربلنديم، چون مواظب اعمال و رفتار خود بوده و در حد توان رعايت حلال و حرام کرده و غذاهای حلال و نوشيدنيهای مجاز و کارهای خوب و نيکو انجام داديم، خوشحال و با افتخار از گردنه‌ها و ايست و بازرسی‌ها به راحتی عبور می‌کنيم تا به بهشت برين و رضوان الهی برسيم. اما تو که رعايت محرمات نکرده و واجبات خود را چون نماز، روزه، خمس و حج انجام نداده، و چون يک انسان بی‌تعهد، آزادی بی‌قيد و شرطی داشته و افسار گسيخته در دنيا به هر کجا که مايل بودی رفتی و هر چه خواستی خوردی و گفتی و انجام دادی و ديدی و شنيدی، اگر قيامت باشد و پای ميز محاکمه حاضر شوی و از اعمال و رفتارت سؤال شود، چه جوابی داری؟ چه می‌کنی و چگونه خود را نجات می‌دهی؟ و چگونه بار گناهان را به دوش می‌کشی؟ واجبات خدا را که به جا نياورده‌ای، آيا مهلت انجام آن هست؟ چگونه؟
اينجاست که تو سرافکنده، بدبخت و پريشان احوال هيچ جوابی نخواهی داشت و بايد جزای بدي هايت و کيفر گناهان و ترک عبادات را تحمل کنی! آن مرد کمی فکر کرد و بعد از تفکّر و تعقل گفت: شما درست گفتيد، فرمايش شما مطابق عقل سليم و مورد قبول است. بعد سؤال کرد: «اينگونه بحث کردن و اين علم و دانش عالی را از کجا آموخته‌ايد؟» امام رضا (علیه السلام) فرمودند: «علم و دانش ما از جانب خداست.» آن مرد، مؤمن و معتقد به روز حساب و قيامت شد و مواظب اعمال و رفتار خود شد، چون اعتقاد پيدا کرد که «يوم تجد کل نفس ما عملت من خير محضراً»4 روزي که هر شخصی آنچه نيکی انجام داده است همه را پيش روی خود حاضر ببيند و هر آنچه بدی کرده است، آرزو کند که ای کاش ميان او و کار بدش فاصله بسياری بود !!
مطالعه چند کتاب ذیل را توصیه می‌کنیم:
1- به سوی جهان ابدی، زين العابدين قربانی . 2- معاد، محسن قرائتی. 3- زندگی جاويد يا حيات ابدی، شهيد مطهری (ره). 4- حيات پس از مرگ، علامه سيدمحمد حسين طباطبائی. 5- معاد از نظر روح و جسم، دو جلد، محمدتقی فلسفی. 6- معاد در قرآن، آيت الله مظاهری اصفهانی. 7- معادشناسی، ده جلد، سيدمحمد حسين حسينی تهرانی. 8- فريادگر توحيد، آيت الله بهجت. 9 - پژوهشی دقيق در زندگی امام علی ابن موسی الرضا (ع)، محمد صالحی.
منابع:
1. سوره يس، آيه 79 .
2. سوره زلزال، آيه 8 .
4. سوره آل عمران، آيه 30 .
اما در مورد حوادث روز قیامت بهترین منبع و سرچشمه‌ای که آن روز را به ما معرّفی می‌کند، قرآن کریم است؛
قرآن، از روز قيامت كه آغاز زندگي نوين و حيات كاملتر است، توصيف هاي مختلفي دارد كه برخي را يادآور مي‌شويم:
1.يوم القيامه 2.يوم الدين 3.اليوم الاخر 4.يوم عظيم 5.يوم كبير 6.يوم محيط 7.يوم الحسره 8.يوم عقيم 9.يوم اليم 10.يوم الوقت المعلوم 11.يوم الحق 12.يوم مشهود 13.يوم البعث 14.يوم الفصل 15.يوم الحساب 16.يوم التلاق 17.يوم الازفه 18.يوم التناد 19.يوم الجمع 20.يوم الوعيد 21.يوم الخلود 22.يوم الخروج 23.يوم عَسِر 24.يوم الجمع 25.يوم التغابن 26.يوم الموعود 27.يوماً عبوساً قمطريراً، "الساعة"، "الحاقه"، "القارعه"، "الطامة الكبري" و ... از اسامي قيامت است.
اما روز قيامت علاوه بر اسامي كه در بند دوم بيان شده توصيف‌هايي نيز دارد كه به نمونه‌هائي از آن اشاره مي‌كنيم:
""يَومَ لا يَنفَعُ مالٌ ولا بَنون؛(شعرا،88) روزي كه مال و فرزند سودي نمي‌بخشد.""؛ ""يَومَ تَجِدُ كُلُّ نَفسٍ مّا عَمِلَت مِن خَيرٍ مُحضَرًا وما عَمِلَت مِن سُوءٍ؛(آل عمران،30) روزي كه هر انساني آن چه را كه از خير و شر انجام داده است در برابر خود حاضر مي‌بيند.""؛ ""يَومَ تَبيَضُّ وُجوهٌ وَتَسوَدُّ وُجوهٌ؛(آل‌عمران،106) روزي كه روي‌هائي سفيد و چهره‌هائي سياه ميشود.""؛ ""قُل يَومَ الفَتحِ لا يَنفَعُ الَّذينَ كَفَرُوا ايمـَنُهُم؛(سجده،29) بگو به آنان كه كفر ورزيدند روز پيروزي آنها را سود ندهد.
در روز قيامت، پاكان و ناپاكان از چهره و سيمايشان شناخته مي‌شوند. همراه اهل ايمان نوري هست كه در نتيجه ايمان و عمل صالح به دست آورده‌اند؛ و اينكه روشنايي بخش جانشان شده است.(حديد، 12.)
زمان روز قيامت 50 هزار سال است(معارج، 4.) ترازوهاي عدالت (انبيا، 47) سنجش اعمال (مؤمنون 102- 103؛ رعد، 6- 9؛ اعراف، 8- 9؛ كهف، 105 و...)؛ گواهان دادگاه الهي در روز رستاخيز (غافر، 51؛ هود، 18؛ آل عمران، 98؛ حج، 17؛ يونس، 46؛ نسأ، 59؛ حج، 78؛ بقره، 143؛ احزاب، 45؛ فتح، 8؛ مزمل، 15؛ ق، 22 و 21 و 18؛ انفطار 11 و 13؛ زلزله، 4- 5؛) نامه اعمال، يونس، 20؛ زخرف، 80؛ كهف، 49؛ جاثيه، 27- 29؛ اسرأ، 13- 14؛ نور، 24؛ يس، 65؛ فصلت، 20- 22؛ قيامت و صراط: بقره، 213؛ صافات، 22، 23؛ مريم، 71- 72؛
اعراف و اعرافيان: (اعراف، 46- 49) و...از جمله موضوعاتي است كه در روز قيامت اتفاق خواهد افتاد.
در پايان سخن را مزين مي‌كنيم به فرمايش پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) كه مي‌فرمايد: "قسم به كسي كه جان محمد به دست اوست آن روز براي مؤمن سبك و آسان ميشود آسانتر از يك نماز واجب كه در دنيا مي‌خواند."(مجمع البيان، علامه طبرسي، ج10، ص 120، مؤسسه اعلمي بيروت.)
رخدادهاي ديگري هم در آن روز اتفاق مي‌افتد كه براي آگاهي بيشتر در اين زمينه مي‌توانيد به این كتابها مراجعه كنيد: منشور جاويد، آيت اللّه سبحاني، ج 9، ص 5 و 6 و 19- 22 و 280- 361 و 426- 459، انتشارات مؤسسه سيدالشهداء(ع)/ پيام قرآن، آيت اللّه مكارم شيرازي، ج 5 و 6 و....
بنابراين قيامت خود مبيّن جدايي افراد و گروه هاي مردم در روز قيامت از يكديگر است:
قرآن مي فرمايد: ""فَاَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ الْقَيِّمِ مِن قَبْلِ اَن يَأتِيَ يَومٌ لَّا مَرَدَّ لَهُ مِنَ اللهِ يَومَئِذٍ يَصَدَّعُونَ""(1) يعني ""روي خود را به سوي آئين و دين مستقيم و پابرجا قرار ده پيش از آنكه روزي فرا رسد كه هيچ كس قدرت ندارد آن روز را از خدا بازگرداند، و در آن روز مردم گروه گروه مي شوند، و صفوف از هم جدا مي گردد.""
روز رستاخيز، هر قوم و ملّت و گروهي با رهبر خويش وارد محشر مي شوند، و پيشوايان و رهبران اين جهان، پيشوايان آن جهانند.فرعون كه رهبر گمراهان عصر خود بود، در قيامت پيشاپيش پيروان و مريدانش وارد محشر ميشود.قرآن مي فرمايد: ""او (فرعون) پيشاپيش قومش روز قيامت خواهد بود، و آنها را وارد آتش مي كند، و چه بد است كه آتش آبگاه انسان باشد.""(2) فرعون و فرعونيان به جاي اينكه به سوي چشمه هاي زلال بهشت رهنمون شوند، به سوي آتش دوزخ روانه خواهند شد.در عوض آنان را كه در اين جهان رهبر و پيشواي متقيّان و پرهيزگاران و صالحان بودند، در روز رستاخيز نيز رهبر و جلودار آنان خواهند بود، و صالحان و پرهيزگاران را به سوي بهشت و سعادت مي‌برند.
در آن روز پاكان و ناپاكان از چهره و سيمايشان شناخته مي شوند .همراه اهل ايمان نوري است كه در نتيجه ايمان و عمل صالح بدست آورده اند، و اينك اين نور و روشنايي بخش ديدگان روح و جانشان مي باشد.در عوض منافقان و بدكاران در سياهي وظلمت بسر مي برند.اين ظلمت و تاريكي در نتيجه نيّات و اعمال گناه‌آلود آنان در زندگي دنيوي است، همانگونه كه در اثر كج‌انديشيها و سوءرفتارها، در دنيا از دريافت و فهم حقايق عاجز بودند، در قيامت نيز از نور هدايت باطني محروم خواهند بود.قرآن كريم در اين باره مي فرمايد: ""آن روز مردان و زنان منافق به اهل ايمان گويند كه به سوي ما هم نظري افكنيد از نور شما روشنايي برگيريم، در پاسخ به آنان مي گويند: وا پس گرديد (اگر مي توانيد به دنيا برگرديد)، و از آنجا نور طلب كنيد.در اين گفتگو باشند كه بين آنها حصاري حايل مي گردد، و بر آن حصار دري باشد كه درون آن رحمت و بيرون آن عذاب است""(3) اين آيه شريفه به اين حقيقت اشاره مي كند كه در روز قيامت، ديواري گرداگرد مؤمنان را فرا مي گيرد، و آنان را از منافقان و گمراهان و كفار جدا مي سازد، همانگونه كه در دنيا نيز اين دو گروه از جنبه فكري و عملي از يكديگر جدا بودند.در كنار هم زندگي مي كردند، ولي ديوار عظيمي از اختلاف فكر و نظر و عمل، آنان را از يكديگر جدا مي كرد، در قيامت نيز به فرموده قرآن چنين خواهد شد.مؤمنان درون حصاري از رحمت و بركت خداوند قرار مي گيرند، و بدكاران در پشت اين حصارند كه سراسر رنج و عذاب است.
قرآن كريم در سوره واقعه نيز درباره واقعه عظيم قيامت بحث مي كند، و درباره جدايي گروهها و دسته جات مي‌فرمايد: ""شما در آن روز سه دسته خواهيد بود.ابتدا درباره اصحاب ميمنه سخن مي گويد، ""اصحاب المَيْمَنة""، و آنان گروهيند كه نامه اعمالشان را بدست راستشان مي دهند، و اين نشانه و علامتي است براي مؤمنان نيكوكار و اهل نجات، سپس به ذكر گروه دوم پرداخته، مي افزايد: گروهي ديگر هستند كه اصحاب شوم هستند، ""اصحاب المَشْئَمَة""، اينان گروهيند كه بدبخت و تيره روز و بينوا هستند،و نامه اعمالشان را بدست چپشان مي دهند، كه خود نشانه و رمزي است براي تيره بختي و جرم و جنايت آنها؛ گروه سومي نيز وجود دارند كه آنها را چنين توصيف مي كند؛ پيشگامانِ پيشگام، ""السّابقونَ السّابقونَ اولئِكَ المُقَرَبون"" (پيشگامانِ پيشگام، آنها مقربانند.) سابقون كساني هستند كه نه تنها در ايمان پيشگام بوده اند، كه در اعمال خير و درك و عمل به فضايل اخلاقي نيز پيش قدم بوده اند، آنها در واقع الگو و اسوه مردمند، و امام و پيشواي راستين خلقند، به همين دليل مقربان درگاه خداوندند.""(4) پيامبر درباره سابقون مي فرمايد: ""آنها كساني هستند كه وقتي حق به آنها عرضه شود، پذيرا مي شوند، و از حق نيز پيروي مي كنند، و درباره مردم آنگونه حكم مي‌كنند كه درباره خودشان.""(5)
از اينرو معيار و ملاك و چگونگي جدايي انسانها، همان نيّات دروني آنهاست، كه منشاء و اساس اعمال آنان در دنيا بوده است.امام صادق(ع) دراين مورد مي فرمايد: ""خداوند مردم را در روز قيامت بر اساس نيّاتشان (حالات دروني شان) محشور مي گرداند.""(6)
منابع:
1. سوره مباركه روم / آيه 43
2. سوره مباركه هود/ آيه 98
3. سوره مباركه حديد/ آيه 13
4. سوره مباركه واقعه/ آيات 7 تا11
5. تفسير مراغي، ابوالفضل مراغی، ج27، ص134، بنقل از تفسير نمونه، آیه الله مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، ج23،ص205
6. وسايل الشيعه
![]()
درس هفتم : منزلگاه بعد
تبادل
لینک هوشمند
